Unesco'ya kayıtlı Geleneksel Türk Zekâ ve Strateji Oyunu: Mangala

Araştırma ve Haber: Hakan Kavurmacı

Mangala oyunu Türkiye’nin pek çok yerinde farklı adlarla bilinmektedir. Bu adlara örnek olarak şunlar verilebilir: Köçürme (Divan-ü Lügati’t Türk), “Mankala”, “Kümelek”, “Dokuz Kuyu”, “Kuyulama”, “Yalak”,“Dokuz Taş”, “Emme”, “Kale”, “Kortik”, “Çakıldak”, “Çukur”, “Göcek”, “Emen”,“Mele”, “Hane”, “Kuyucuk Taşı”, “Göçme”, “Altıev”, “Mereköçtü”.

“Geleneksel Zekâ ve Strateji Oyunu: Mangala/Göçürme”; genellikle iki kişi tarafından oynanan bunun yanı sıra iki grubun birlikte oynamasına da imkân sağlayan bir oyundur. Toprağa kazılacak çukurlarda oynanabileceği gibi oyuna özel tasarlanmış tahtalarda da oynanabilir. Her yaştan oyuncunun oynayabileceği bu oyunun amacı, oyuncuların en çok taşı toplamasıdır. Oyunda taş yerine tohum ya da tane de kullanılabilir. Oyun, oyuncu sayısına ve oyunun çeşitlerine göre iki, üç ya da dört sıralı çukurlarda oynanabilir. Taşlar oyunun kurallarına göre çukurlara dağıtılır ve en çok taşı toplayabilen oyuncu oyunu kazanır. Oyunun süresi de oyunculara ve oyunun kurallarına bağlı olarak değişir. Osmanlı döneminde özellikle saraylarda, hanlarda ve cami avlularında oynanan Mangala oyunu, sosyalleşme ve kültür paylaşımı araçlarından biri olarak görülmüştür. Bu durum, Osmanlı dönemine ait pek çok tasvir ve resimde de izlenebilmektedir. Bugün ise mangala oyunu, her yaştan oyuncunun evler, okullar, kurslar, geleneksel kutlama alanları gibi farklı mekânlarda her an oynayabilmesi bakımından sosyalleşme ve kültür paylaşımı işlevini sürdürmektedir. Geniş bir coğrafyada kendine yer bulan unsur, uygulayıcılarının bilişsel, duyuşsal ve motor becerilerini geliştiren, stratejik ve yaratıcı düşünme kabiliyetini arttıran bir yapıya sahiptir. Dünya üzerinde bu oyunun onlarca farklı çeşidi bulunmaktadır. Her yaş ve cinsiyetten kişiler tarafından oynanabilen mangala, toplumun çeşitli kesimlerinden insanların bir araya gelerek bilgi ve düşüncelerini paylaşması için olduğu kadar, sözlü kültür ile doğa ve evrenle ilgili bilgileri de içeren çeşitli toplumsal uygulamaların aktarımı için uygun ortamlar sağlamaktadır. Ayrıca; yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde düzenlenen ve festival havasında geçen turnavalarıyla unsur, kültürel etkileşim ve çeşitliliği destekleyen bir yapıya da sahiptir.

Mangala oyununun okullarda sürekli oynanması için yerel yönetimlerle il millî eğitim müdürlüklerinin imzaladığı protokoller, illerde sürekli olarak düzenlenen mangala turnuvaları, Etnospor Kültür Festivali gibi her yıl düzenlenen, toplumun katılımı ve oyunun oynanabilmesi için özel bir alan ayıran festivaller toplumsal uygulamalara örnek olarak verilebilir. Federasyonlar ve sivil toplum kuruluşları tarafından yürütülen projelerle mangala eğitmenliği eğitimleri de sürdürülmektedir. Ayrıca yine ilgili federasyonlar ve sivil toplum kuruluşları tarafından görme engelliler için özel olarak tasarlanan mangala tahtaları ile gerçekleştirilen görme engelliler mangala turnuvaları da mangala oyunu için fırsat eşitliği sunulduğunu göstermektedir. Okullarda öğretmenlerin mangala oyunu eğitimi almasını ve öğrencilerin serbest etkinlikler derslerinde mangala oyunu oynamasını teşvik eden projeler, resmî olarak eğitim-öğretim sistemine de oyunun dâhil edilme çalışmasının başladığına işaret etmektedir.

Unsuru uygulayan grup, topluluk ve kişiler, Ankara ve İstanbul şehirleri genelinde olmak üzere mangala oyununu oynayan miras taşıyıcıları ve uygulayıcıları, üniversite ve okul kulüplerinde mangala oyununu oynamak için bir araya gelen topluluklar, mangala ile ilgili sivil toplum kuruluşlarıdır.

“Geleneksel Zekâ ve Strateji Oyunu: Mangala/Göçürme” unsurumuz; tarihi ve kültürel kimliğin bir parçası olarak algılanması, kültürel devamlılık hissini güçlendirmesi ve bir zekâ ve strateji oyunu olarak kişisel gelişime katkı sağlamasından dolayı unsurun uygulanmasına yönelik faaliyetlerin teşvik edilmesi suretiyle yerel, ulusal ve uluslararası seviyede desteklenmektedir.

“Geleneksel Zekâ ve Strateji Oyunu: Mangala/Göçürme, Togyzqumalaq, Toguz Korgool,” 2020 yılında Kazakistan, Kırgız Cumhuriyeti ve Türkiye adına UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsili Listesine kaydedilmiştir.